Transketeer Chris Rijksen over kunst als activisme

Chris Rijksen is mede-oprichter van de Transketeers en audiovisueel kunstenaar in Amsterdam.

Chris, kun je iets vertellen over het ontstaan van de Transketeers?

Zeker! Rond 2014-2015 kwamen er in Nederland steeds meer verhalen over transgender zijn in de media, maar niet zozeer verteld door transgender personen zelf. Dat was het moment dat transmannen Bart, Jonah en ik bij elkaar kwamen. Wij waren het erover eens dat wij veel interessantere vragen zouden stellen dan wat je in de media tegenkwam. We misten de inhoudelijke diepte en waren alledrie getraind in verhalen maken. Het was overduidelijk dat wij drieën dit moesten oppakken. We focusten op film als ons medium, maar als snel gingen we ook live-action presentaties doen, werkten we met anderen aan een tijdschrift en maakten we interactieve dingen. We voelen ons nu helemaal vrij om het medium aan te passen aan ons doel.

Heb je het gevoel dat het werk dat je maakt vanuit de Transketeers een vorm van activisme is? Of zie je het meer als kunst?

Tijdens mijn master (Design), heb ik hier veel over nagedacht. Wij vertellen verhalen over mensen die met hun situatie worstelen, mensen die aan het groeien zijn, of mensen die een verandering doormaken die gerelateerd is aan identiteit.

Als ons publiek zich kan verbinden met dat individu, dan zit het grootste deel van ons werk erop. Dat individu kan een deur openen en iemand laten denken: “Wauw, ik heb net iemand ontmoet die zich identificeert als genderqueer, terwijl ik nooit kon bevatten dat er zulke mensen bestaan.” We gebruiken dus individuen, emotie en connectie als een voertuig, een soort Trojaans paard, voor iets anders.

Volgens mij is dat ook een van de oudste manieren van verhalen vertellen: een verhaal over een persoon, maar daarbinnen grotere thema’s omvatten.

Inderdaad. Een van de grotere thema’s die ik altijd in beeld probeer te brengen, is de complexiteit van mensen. Een klein voorbeeld: iemand zegt over zichzelf “Ik ben super mannelijk”, en vervolgens zie je die persoon pirouettes maken in het zwembad. Niet bedoeld als grapje of als cinografisch maniertje, maar om te laten zien dat het samen kan gaan. Een van mijn kernovertuigingen is dat je hersenen en je identiteit heel kneedbaar zijn: de plasticiteit van het brein. Daar probeer ik op in te spelen.

Op welk project ben je het meest trots?

Ik denk dat je als maker altijd het meest verliefd bent op je lopende project. Totdat dat project te lang duurt, wat meestal het geval is, en de liefde omslaat in afkeer. Als je uiteindelijk op het project terugkijkt, hou je er opnieuw van.

Op dit moment ben ik het meest trots op een serie portretten van transmannen die het over hun eigenzinnige baard of snor hebben: Baardverhalen.

Je legt daarin de nadruk op de visuele verstrengeling van objecten die traditioneel als mannelijk of vrouwelijk worden beschouwd. Verzorgde gezichtsbeharing omlijst door Shakespeareaanse bloemenkransen.

Inderdaad! We wilden iets doen met de plaats van transmannen in de geschiedenis, waarover niets te vinden is in de Nederlandse geschiedenisboeken. Tegelijkertijd willen we iets vertellen over individuen die vandaag de dag deze werkelijkheid leven.

De vorm moest subtiel en mooi zijn. We werkten samen met fotograaf Prins de Vos. De setting van dit videoproject is een zeventiende-eeuws luxueus Amsterdams grachtenpand met geweldige gekleurde kamers. De Nederlanders waren in die tijd onder andere een van de grootste handelaren in bloemen over de gehele wereld. Zo kwamen we op het idee om bloemsierkunstenaar Noortje Laan bij het project te betrekken.

We vonden drie jongens die bereid waren om openhartig hun verhaal te doen. Over hoe ze ervoor kozen zichzelf te zijn, hoe ze moesten omgaan met verwachtingen (van zichzelf, maar ook van hun ouders en omgeving). En tenslotte over het emotioneel evenwicht, de kracht die ze nu voelen.

In de VS bestaat er een beeld dat Nederland een plek is waar perfecte gelijkheid heerst. Dit is natuurlijk niet waar, want zo’n geïdealiseerde situatie bestaat nergens. Maar vooral bij mensen binnen de LGBTQ-gemeenschap leeft het idee dat de discriminatie en alle barrières die vooral transmensen in de VS tegenkomen, niet bestaan in Amsterdam. Op de werkvloer en zo ook bijvoorbeeld in de kunstwereld. Hoe ver staat dit beeld af van jouw realiteit? Heb je het gevoel dat het voor jou als transgender moeilijker is om kunstenaar te zijn, of moeilijker is om succesvol te zijn in Amsterdam?

Goeie vraag. Op het moment dat ik een galerie binnenloop, als ik een curator ontmoet of iemand van televisie of wie dan ook eigenlijk, dan is daar gewoon een jongen in zijn shirt en spijkerbroek, met eventueel leuke schoenen eronder en een wat excentriek kapsel. Ik hoef niet te vertellen dat ik trans ben, ik kan ook alleen zeggen dat ik documentairemaker ben. Als ik over mijn werk ga praten, komt echter meestel wel binnen drie seconden ter sprake dat ik trans ben.

In mijn beleving word ik zelden direct afgewezen of gediscrimineerd waar ik bij sta, wanneer mensen ontdekken dat ik trans man ben, in professionele setting. Wel voel je soms een bepaalde afstand, ongemak of onbegrip, of gebruikt iemand taal waarin een bepaalde wereldvisie doorklinkt waar geen plek is voor mij. Dat kan onhandigheid zijn en niet onwil, maar het is wel een obstakel waar ik mee om moet gaan.

In Amsterdam kan het mensen over het algemeen niet schelen hoe je eruit ziet. Dat lijkt me het verschil tussen de stad en een dorp. Ik denk dat ik het hier persoonlijk nogal goed heb. Ik heb een ondersteunende familie en vriendin, een heleboel dingen in mijn leven gaan goed. Maar voor een aantal vrienden van me die statushouder zijn, is het een heel ander verhaal. Een paar vrienden komen uit Jamaica, een paar andere uit Latijns-Amerika. Ze kwamen hier in hun eentje naartoe, ze hebben niemand om op terug te vallen. Ze spreken de taal niet en raken daardoor niet snel betrokken in de maatschappij. Als ze discriminatie ervaren, komen ze ook niet gemakkelijk bij een ondersteunende organisatie als het anti-discriminatiebureau terecht.

Naar welk maatschappelijk ideaal streef jij als kunstenaar?

Elke keer als mensen mijn werk tegenkomen, zou ik graag zien dat ze een nieuw deurtje in hun hoofd vinden, een nieuw handvat, een nieuw stukje ruimte in hun hoofd.

Op dit moment is gender het thema waarmee ik werk. Wil ik mensen laten praten over een vraag als “Wat is gender?”. Het doel is om dit uiteindelijk uit te breiden naar “Wat is feminisme?”, “Hoe houdt het patriarchaat iedereen in bedwang?” , “Hoe houdt racisme iedereen in bedwang?” en “Hoe komt het dat een beperkt identiteitsbegrip niet altijd voor iedereen werkt?”.

Als mensen die vragen kunnen stellen vanuit liefde en nieuwsgierigheid, denk ik dat het leven zo waardevol kan zijn. Ik denk dat dat een van de doelen is die ik nastreef.

Wat kunnen we binnenkort van de Transketeers verwachten?

Een groot project waar we al lang aan werken gaat over de niet-bestaande of de nog niet-vertelde geschiedenis van queer personen: Sagen en mietjes. We hebben in samenwerking met enkele historici gezocht naar voorbeelden in de geschiedenis die niet heteronormatief zijn. Deze voorbeelden willen we parallel laten lopen met de verhalen van vandaag de dag, ook internationaal.

We werken nu aan een verhaal over een Nederlander die zich in de zestiende eeuw als man presenteerde en op een dag uit het leger geschopt werd omdat men hem ‘als vrouw ontmaskerde’. Hierop volgde een groot proces – dat is de reden waarom we dit nu weten. Dit verhaal proberen we te vermengen met een hedendaags verhaal over transpersonen in het Amerikaanse leger.

Bovenstaande vragen en antwoorden komen uit het gesprek dat onze Amerikaanse stagiair Sam voerde met Chris Rijksen voor haar onderzoek ‘Trans artists in the Netherlands’. Het volledige gesprek is als podcast te beluisteren.
Beluister het en kom nog meer te weten over kunstenaar Chris Rijksen. Zoals wie Chris’ inspiratiebronnen zijn binnen de kunst en wat zijn visie is op de rol van het individu versus de media bij het vergroten van bewustwording.