Female husbands & Sworn virgins

Transgender antropologie —

Zolang ik me kan herinneren, heb ik een fascinatie voor andere culturen. Toen ik ontdekte dat ik transgender was, begon ik me af te vragen hoe transgender-zijn er in andere culturen uitzag. In samenlevingen waar geen medische interventie mogelijk is bijvoorbeeld. Voor ik het wist bevond ik me, vanachter mijn bureau, tussen derde genderfenomenen als de two-spirit (Noord-Amerika), de fa’afafine (Polynesië) en de muxes (Zuid-Mexico) en kwam ik oog in oog te staan met de female husbands (sub-Sahara Afrika) en de sworn virgins (Noord-Albanië). In hen zag ik mezelf, als transman, deels terug.

Hoe kan een continent als Afrika, waar homofobie eerder regel is dan uitzondering, accepterend zijn tegenover het vrouw-vrouw huwelijk van de female husband en hoe kan een achtergebleven gebied als Noord-Albanië accepteren dat de sworn virgin zich verplaatst van het hokje ‘vrouw’ naar het hokje ‘man’? Wat is het verhaal van deze personen? Hebben hun rolverwisselingen iets te maken met transgender identiteit?

Female Husbands

Ondanks de kolonisatie van Afrika door West-Europese landen is er een opvallende traditie behouden gebleven: het huwelijk tussen een vrouw en een female husband. Het concept female husband kan alleen voorkomen in een samenleving waarin vrouwen geen erfrecht hebben zoals dat het geval is in sub-Sahara Afrika. Elke familie moet een zoon hebben om de familie-eigendommen veilig te stellen. Wat te doen bij kinderloosheid of verlies van de zoon? Een schoonzoon lost het probleem niet op, want die heeft zijn eigen familienaam en bezit te beheren en door te geven aan de volgende generatie.

Er móet dus een zoon geboren worden. Hiervoor is de volgende constructie bedacht: de zoonloze vrouw, of één van de dochters, trouwt met een jonge vrouw die het leven kan gaan schenken aan een jongetje. Vanaf dat moment neemt de eerste vrouw de rol van female husband op zich. Zij verkrijgt vaderschapsrechten over de toekomstige kinderen door een bruidsprijs in vee te betalen. Meestal wordt een familielid van de female husband aangewezen om mannelijk nageslacht te verwekken bij de jonge echtgenote, onder de voorwaarde dat de zaaddonor geen enkele rechten of zeggenschap over de nieuwe aanwinst krijgt.

Het female husband-concept blijkt ook nog andere toepassingen te kennen. Voor rijke vrouwen is het een mogelijkheid om, volgens Afrikaans gebruik, een polygaam huwelijk te praktiseren. Door te trouwen met meerdere vrouwen kan de female husband haar status en rijkdom vergroten, naar het voorbeeld van de mannelijke stamgenoten. Daarnaast zijn er nog gemeenschappen waar een vrouw recht heeft op een schoondochter, die in praktijk fungeert als landarbeider of huisslavin, ook als zij geen zoon heeft om met die schoondochter te trouwen. Zij kan dan zelf met een jongere vrouw trouwen, in naam van haar niet-bestaande zoon: ze wordt female husband. Waarom zou een jonge vrouw met een oudere female husband trouwen? Volgens antropologe Regina Oboler zijn daarvoor verschillende economische en sociale motieven, waaronder angst voor of afkeer van mannen.

Volgens antropoloog Evans-Pritchard wordt de female husband in bepaalde mate als man gezien en behandeld. De kinderen worden naar haar vernoemd en betitelen haar als ‘vader’. Haar vrouw en kinderen behandelen haar eerbiedig, net zoals dit bij een mannelijk gezinshoofd gebeurt. Antropologe Oboler constateert dat bij de Nandi van Kenia, wanneer een vrouw met een vrouw trouwt, zij een man ‘wordt’ en zich ook in alle sociale contexten als man gedraagt. De female husband heeft het recht om mannelijke initatierites en vergaderingen bij te wonen. Diverse female husbands kleden zich als man en verrichten geen vrouwelijke werkzaamheden.

Volgens antropologe Amadiume is de gedachte dat de female husband lesbisch zou zijn incorrect en verwacht de maatschappij van een female husband seksuele geheelonthouding. Hoe dan ook is het goed denkbaar dat er in het female husband-huwelijk lesbische gevoelens spelen en er heimelijk lichamelijk contact is. Er heerst echter een taboe op dit onderwerp, waardoor ik geen directe bronnen hierover kon vinden. Maar zijn er nou female husbands die voor deze rol gekozen hebben vanwege hun transgender identiteit? Antropoloog McCall interviewde er verschillende en hoorde verhalen die herkenbaar zijn voor transgender personen. Zoals dat van Nne Uko, een Igbo dikenwami (‘moedige vrouw’). Zij vertelt: ‘Ik was geïnteresseerd in mannelijke activiteiten. Ik voelde dat ik voortbestemd was om man te zijn, dus volgde ik mijn ware aard – om mij te gedragen als man.’

In maart 2020, geruime tijd na de publicatie van dit artikel, is het boek ‘Female Husbands – A Trans History’ verschenen.

Sworn Virgins

Hoe zit het met de vrouwen die als man door het leven gaan in het sterk patriarchale Noord-Albanië? Vrouwen hebben weinig te kiezen in dit land van eeuwenoude clans, bloedvetes en eerwraak. De sworn virgin heeft de eed afgelegd tegenover twaalf dorspoudsten, om voorgoed maagd te blijven. In ruil voor haar kuisheid mag zij door het leven gaan als man. De traditie van de sworn virgins komt voort uit de Kanun: een wetboek dat sinds de vijftiende eeuw tot nu – met een pauze ten tijde van het communistische regime – het rechtsysteem van Albanië heeft bepaald.

Onderzoek naar sworn virgins wijst op verschillende motieven die het bestaan ervan verklaren. Daarbij gaat het veelal om sociale pressie en wordt er niet altijd rekening gehouden met de innerlijke wens van de tot sworn virgin uitgeroepen persoon zelf. Zo wordt een dochter aangewezen om de rol van gezinshoofd op zich te nemen omdat de zonen in bloedvetes zijn omgebracht of omdat er nooit een zoon is geweest. De sworn virgin verkrijgt erfrecht en kan de rest van haar leven in het ouderlijk huis blijven wonen. Ook kan de status van sworn virgin een manier zijn om een gedwongen huwelijk met een veel oudere man te vermijden, zonder de familie-eer te schenden.
Ten derde is er nog een puur religieuze motivatie om sworn virgin te worden. Dit komt voor onder de streng katholieke bevolking, maar is zeldzaam. Het lijkt op non-zijn, maar dan in zwarte mannelijke kleding. Ten slotte komt het voor, dat een jonge vrouw zelf kiest voor een celibatair leven, om haar ‘mannelijke’ interesses te kunnen volgen.

Na het afleggen van haar eed wordt de sworn virgin gezien en behandeld als een man. Zij kleedt zich volgens de Albanese cultuur althans, als man, spreekt als een man, gedraagt zich als een man (rookt en draagt een pistool) en doet mee aan alle sociale activiteiten die aan mannen voorbehouden zijn. Alleen in situaties van belangrijke sociale competitie, wordt er onthuld dat de sworn virgin eigenlijk een vrouwspersoon is. Sworn virgin Stana was een uitstekende schutter maar werd ondanks haar mannelijke status niet toegelaten op de schietvereniging, omdat zij biologisch gezien een vrouw was.

Veel sworn virgins zijn door westerse journalisten gevraagd of zij ‘eigenlijk’ lesbiennes zijn. Aangezien homoseksualiteit streng wordt veroordeeld door de Kanun en ook in het modernere deel van Albanië, is het moeilijk in te schatten of de ontkennende en ontwijkende antwoorden over een lesbische voorkeur van sworn virgins oprecht zijn.
Ook al is er de kuisheidseed, toch zou je net als bij de female husbands ook hier voorzichtig kunnen stellen dat mocht een sworn virgin lesbisch geaard zijn, zij meer ruimte heeft om deze gevoelens te uiten dan wanneer zij een ‘gewone vrouw’ was gebleven.

Rest mij nog de vraag: zijn er sworn virgins met een transgender narratief? Kun je uit geschreven of gesproken woorden van sworn virgins afleiden dat hun genderbeleving overlapt met die van transgenders? Door de jaren heen zijn er veel sworn virgins geïnterviewd. Een paar hebben toegegeven dat zij zich meer man dan vrouw voelden. Sworn virgin Durgjane: ‘Mijn keuze om de eed af te leggen was niet besloten door mijn ouders maar omdat ik het wilde. Ik begon me als jongen te kleden en te gedragen. Voor zover ik mij kan herinneren heb ik mij altijd meer mannelijk gevoeld dan vrouwelijk. ’

Voor vrouwen die zich meer man dan vrouw voelen, lijken de sociale constructies female husbands en sworn virgins mogelijkheden te bieden voor het vormgeven van deze identiteit. Maar nu ik mij er meer in heb verdiept, constateer ik dat beide verschijnselen duidelijk het bijproduct zijn van een streng patriarchale maatschappij, waarin ware vrijheid voor transgender personen niet wezenlijk bestaat.

Leessuggestie: What a genderful world.