Interview Jan Kooijman: Meer diversiteit in TV-serie ‘Hij is een Zij’

Jan Kooijman over presentatie 3 seizoenen

Een van de bekendste Nederlandse televisieprogramma’s over transgender personen is Hij is een zij van KRO-NCRV, dat gestart is in 2014. In deze zesdelige serie worden elk seizoen acht verschillende transgender jongeren een jaar lang gevolgd in hun transitie. Voor mij is dit programma heel belangrijk geweest. Ik herkende veel, en het heeft me geholpen mijn genderidentiteit als non-binair te bepalen. Voor dit magazine sprak ik in de winter van 2019 met Jan Kooijman die sinds 2016 de presentator is van het programma.

Hoe kwam het presenteren van Hij is een zij op jouw pad?

Ik ben gevraagd. Arie Boomsma presenteerde de eerste twee seizoenen en vertrok daarna bij de omroep. KRO-NCRV wilde graag verder met dit programma en heeft mij toen benaderd. Ik werkte al voor deze omroep en was gelijk enthousiast. Inmiddels heb ik twee seizoenen achter de rug en ben ik bezig met de voorbereidingen van het volgende seizoen.

Wat trekt je aan tot het programma?

Ik houd van de documentaire-achtige aanpak en de lange tijd om mensen te volgen, zodat je echte portretten kunt maken. Verder houd ik ervan televisieprogramma’s te maken waarbij ik mijn nieuwsgierigheid de vrije loop kan laten, en dat mag bij dit programma. Het is altijd een uitdaging om een bestaand programma over te nemen. Ik wilde er wel mijn eigen draai aan geven.

Waar bestaat jouw inbreng uit?

Mijn missie luidt: presenteren met humor! Het onderwerp is best zwaar. Een transitie betekent voor alle acht personen die we filmen een flinke tocht die niet zelden gepaard gaat met moeilijke momenten. Het is dan mijn uitdaging om naast de zwaarte er wat luchtigheid in te brengen, een glimlach te creëren bij de geportretteerden.

Een voorbeeld?

Vorig jaar gingen we met Ivan en Luna naar Danaë Trans-Missie, een bedrijf dat ondergoed maakt voor transpersonen. We bespraken het belang van goede onderkleding maar maakten ook grapjes over de neppiemels die er uitgestald stonden. Transgenders zijn vaak bekend met deze accessoires, maar andere kijkers niet. We laten zien wat er allemaal op de markt is, en relativeren met wat humor de ernst die om het onderwerp kan hangen.

Een transitie heeft dus ook minder dramatische kanten?

Absoluut! En dat proberen we ook elk seizoen te laten zien. Er zijn mensen die redelijk gemakkelijk door hun transitie heen gaan, zoals Luna, die met haar toenmalige vriendje Ivan in het afgelopen seizoen te zien was. Zulke verhalen zorgen voor relativering en brengen een prettige balans aan ten opzichte van de heftiger verhalen.

Ik vind het mijn taak als presentator om een zo breed mogelijk publiek te bereiken. Niet alleen degenen die al thuis zijn in het onderwerp, maar ook degenen die er nog niet veel van weten. Daarom stel ik soms de vragen die ‘Jan en Katrijn’ op de bank thuis zich vast ook stellen. We maken het programma al een aantal jaren en we bereiken altijd weer nieuwe kijkers. Daarom moet ik af en toe bepaalde onderwerpen of termen die voor wat meer ingewijde kijkers bekend zijn, opnieuw uitleggen of toelichten. Ook dat is mijn rol.

Zie een overzicht van gendertermen: What the gender?!.

Wat is het belang van dit programma volgens jou?

Nou, zelf ik was nooit bewust bezig met ‘genderbeleving’. Ik ben geboren als jongen, en vond dat de normaalste zaak van de wereld. Wel heb ik al jong geleerd, doordat ik in de danswereld terecht kwam, niet zo’n onderscheid te maken in mijn benadering van mannen en vrouwen, en open te staan voor vriendschap met iedereen.

Veel mensen hebben een eenzijdig, vaak negatief, beeld van transgender personen, en die kunnen van ons programma veel opsteken. Met ons programma laten we zien dat transpersonen net zo ‘gewoon’ mens zijn als niet-transgender personen. Daarnaast kan het programma steun bieden aan degenen die worstelen met hun genderidentiteit, en aan degenen die nauw betrokken zijn bij mensen met genderidentiteitsvragen.

Jouw danscarrière heeft je dus op dit programma voorbereid?

Jazeker, de danswereld heeft de reputatie gedomineerd te worden door vrouwen en homo’s, en het klopt wel dat veel dansers gay zijn. Natuurlijk heeft die wereld mij gevormd tot wie ik ben en is mijn kijk op gender, geaardheid en seksualiteit daardoor beïnvloed. Ik zie het zelf als een groot voordeel, deze vorming. Opgroeien in de danswereld heeft mij als mens rijker gemaakt. Ik kom uit een ruimdenkend gezin en ook dat heeft ertoe bijgedragen dat ik een open houding heb naar datgene wat als ‘anders’ wordt beschouwd.

Hoe reageert de transgender community op Hij is een Zij?

Er komt wel eens kritiek op de vragen die we stellen of de terminologie die we gebruiken. We proberen hier scherp op te blijven maar we moeten, zoals ik net zei, ook echt rekening houden met de niet-ingewijde kijkers die we op een laagdrempelige manier iets willen bijbrengen. En soms kiezen we dan voor een insteek die voor mensen die vol in de transscene zitten, te weinig genuanceerd is. Toch bewaken wij, vind ik, altijd het respect voor het onderwerp en voor de deelnemers aan het programma.

Waarom gaat het programma bijna alleen over jongeren in transitie?

In televisieland wordt vooral gedacht in doelgroepen en NPO 3 wordt gezien als een jongerenzender. Zelf ben ik van mening dat we tegenwoordig niet meer zo strikt vast hoeven houden aan dit onderscheid in doelgroepen, want kijkers kiezen hun programma’s daar toch al lang niet meer op uit. En van het begin af aan had ik de wens om een keer iemand te portretteren die ouder is, waar de omroep gelukkig in mee durft te gaan. Het leek me interessant om iemand in transitie te volgen die vijftig jaar of ouder is, die vast andere ervaringen heeft dan jongeren en tegen meer weerstand is aangelopen. Ik kan al verklappen dat het gelukt is! We gaan iemand filmen die niet alleen ouder is maar ook kinderen heeft. Daar ben ik erg blij om, ook door de diversiteit die we zo kunnen laten zien.

Er zijn ook transpersonen die geen medische transitie hebben ondergaan. Besteden jullie daar bewust geen aandacht aan?

Nou, daar kunnen we zeker een keer ruimte voor maken. Er zijn inderdaad genoeg transgenders zonder een medisch traject. Zo’n behandeling is niet noodzakelijkerwijs doorslaggevend voor iemands identiteit. Iemand kan zich vrouw of man voelen of iets anders, maar dat hoef ik jou niet uit te leggen. Mensen bepalen zelf hoe ze daaraan uiting geven. Dat is mij tijdens het maken van het programma wel duidelijk geworden.

Werd jij je er als ouder nog meer van bewust hoe gendergericht de wereld is?

Ja, heel opvallend hoe dat werkt, die gendergestuurde maatschappij. Maar ik moet ook zeggen dat bepaalde genderaspecten soms in mensen verankerd zitten, hoe jong ze nog zijn. Mijn partner en ik voeden onze kinderen zo ruimdenkend mogelijk op maar toch kiezen ze schijnbaar zelf voor genderstereotype spullen en gedragingen. Als je daar als ouder wat in wilt bijsturen, merk je dat het genderspecifieke soms al in het kind zit. Tegelijkertijd zie je ook dat steeds meer kinderen makkelijker met gender omgaan. In ons programma zeggen kids al op de basisschool dat zij zich een jongen voelen in plaats van een meisje of andersom. Als je ziet hoe daar door leeftijdgenootjes op gereageerd wordt, heel relaxed: “Oké! Gaan we dan nu een boterham met pindakaas eten?”

Hoe komt het volgens jou dat die relaxte houding verandert naarmate een kind ouder wordt?

Dat is aangeleerd. Je ziet hetzelfde mechanisme optreden bij zoiets als racisme, dat is ook aangeleerd gedrag. Dat leer je pas op latere leeftijd van de mensen om je heen. Volgens mij gaan jonge kinderen echt makkelijk om met kinderen die een beetje anders zijn, maar op een gegeven moment komt er een soort omslagpunt. Dan gaan zaken meespelen als groepsdruk en wordt het belangrijk waar je bij hoort en wie jezelf bent. De eigen identiteit komt centraler te staan en dan wordt het ingewikkelder om af te wijken van de norm.

Zo’n norm bestaat ook in de transwereld. Zo wordt er vaak raar aangekeken tegen mijn non-binair zijn. Voor mij was het dan ook een verademing om Mik in de laatste twee seizoenen van jouw programma te zien.

Snap ik! Mik is agender, die voelt zich geen man en geen vrouw. Met deze thematiek gaan we dit seizoen verder. We portretteren opnieuw iemand die zich niet als man of vrouw identificeert en die graag een X in het paspoort wil krijgen. De genderscene is enorm in beweging en het is relevant om dit te laten terugkeren in het programma. En men vindt Hij Is Een Zij een belangrijk programma bij NPO3, dat hebben ze me onlangs laten weten, en dat beschouw ik als een grote eer.