Mavi Veloso – van plattelandskind tot performance kunstenaar

Beeld Jasmine de Vries , Vertaling Thomas Vink

Mavi Veloso is een performance kunstenaar die het concept ‘transkunst’ belichaamt als geen ander. Haar werk is transdisciplinair: in prikkelende performances – live of op video – komen beeldende kunst, dans, theater, zang en spoken word samen. Met haar werk onderzoekt de Braziliaanse relaties tussen kunstenaar en publiek, tussen performativiteit, transfeminisme en genderpolitiek, dekolonisatie, verzet en veerkracht. Mavi studeerde af in de beeldende kunst en deed verschillende vervolgstudies, waaronder een Master of Voice aan het Sandberg Instituut in Amsterdam. Haar werk is uitgevoerd en vertoond in zowel de underground scene (in o.a. São Paulo, Brussel, Berlijn, Amsterdam) als in musea (o.a. VanAbbemuseum, Stedelijk Museum Amsterdam).

Net als Mavi kom ik uit Brazilië. Als jonge twintiger verliet ik mijn land voor Europa, Italië, om na zeven jaar naar Nederland te verhuizen. Mijn grote liefde achterna. Sinds ik met hem in Amsterdam woon, ben ik actief betrokken bij de biculturele transgenderemancipatie in Nederland. In de zomer van 2021 sprak ik hierover met Mavi in haar Instagram-videoserie TrannyCast. Dit gesprek was een nadere kennismaking met mijn ‘trans sister’. Onze gemeenschappelijke ervaringen en haar opvattingen en energie raakten en inspireerden me. Ons gesprek en het interview dat ik voor Trans magazine met haar deed, vormen de leidraad voor onderstaand portret.

Opgroeien

‘Ik ben geboren in een klein stadje genaamd Pacaembu, in de staat São Paulo in het zuidoosten van Brazilië. In deze regio is het bijna het hele jaar door erg warm. Toen ik ongeveer drie jaar oud was, verhuisden we naar het platteland in Minas Gerais. Mijn vader was boer. Mijn twee jaar oudere broer en ik hielpen veel op de velden, we speelden op de boerderijen en stoeiden in de modder als het net had geregend.

Als trans meisje opgroeien in het Brazilië van de jaren ’90 bestond voor mij uit veel verschillende kanten. Positieve, maar ook veel negatieve en traumatische. Het leven op het platteland maakte dat ik me sterk met de natuur kon verbinden: ik had veel bewegingsruimte, kon in bomen klimmen en in rivieren zwemmen. Tegelijkertijd was het een plek waar macho’s, conservatieve denkwijzen, stereotypes en onderdrukking de overhand hadden.

Opgroeien in die tijd en op die plek was verwarrend. Ik had constant het gevoel dat ik iets verkeerd deed en leerde al jong dat ik de dingen waar ik plezier in had, moest verbergen. Met poppen spelen of het feit dat jongens ondeugende dingen met mij wilden doen. Het grootste deel van de tijd had ik het gevoel dat ik een rol speelde en deed alsof, of dat ik loog om niet betrapt te worden.

Ergens in mijn tienerjaren moest ik naar de stad verhuizen om mijn opleiding te vervolgen. In Londrina, in het zuiden van het land ging ik beeldende kunst studeren. Daarnaast was ik altijd bezig met theater, danslessen, circus. Tegen het eind van mijn studie werd het me duidelijk dat ik het ‘t meest interessant vond om multidisciplinair te werken, om al die kunstvormen door elkaar te mixen. Na mijn opleiding ben ik naar São Paulo verhuisd, waar ik ongeveer drieënhalf jaar heb gewoond voordat ik naar Europa kwam. Wow, als ik er zo over praat klinkt het allemaal zo simpel en makkelijk!’

Artistiek kind

‘Als jong kind benaderde ik het leven op het platteland op artistieke wijze, ook al had ik geen idee wat dat betekende. Ik bracht uren achter elkaar aan tafel door, waar ik tekeningen maakte en verhalen verzon over vrouwelijke karakters: kleine prinsesjes, heksen, zeemeerminnen…. Oh help, het klinkt echt als een cliché. Maar het is waar dat ik op jonge leeftijd al plezier had in het verzinnen van verhalen. Ik trok de kleren van mijn moeder aan en klom bovenop de bank en deed alsof dat mijn podium was. Dan danste en zong ik en stelde ik me voor dat ik een superster was. Het moment dat mijn moeder me voor de eerste keer betrapte was heel beschamend. Volgens mij kwam het zelfs daardoor dat ze toen is gestopt met het dragen van rokjes, hoge hakken en sieraden.

Het artistieke in mij stelde mij in staat om te ontsnappen aan de mannelijke realiteit die mij werd opgelegd. Als ik achter ons huis onder de bomen aan het spelen was, zag ik altijd een ander universum voor me waarin mijn vrouwelijkheid leefde. Mijn fantasie heeft me een sterk gevoel voor esthetiek gegeven.’

Een vrouw worden

‘Ik ben in zekere zin altijd al een vrouw geweest, maar het duurde lang voordat ik me dat realiseerde. Ik werd als een jongen behandeld, moest mijn vader op de velden helpen. Maar dan zorgde ik er altijd voor dat ik wat maïs te pakken kreeg, zodat ik ermee kon spelen alsof dat mijn poppen waren. Dan maakte ik vlechtjes in het haar van maïs en dat soort dingen. Of ik sloop naar de kast van mijn moeder voor haar kleding en oorbellen, kettingen, hakken. Ik werd voor mijn vrouwelijke gedrag gestraft en veroordeeld door mijn familie, de buren, vrienden op school. Mijn verlangens moest ik onderdrukken en verbergen.

In die tijd hadden we nog niet zoveel informatie over het onderwerp als de kinderen en tieners van nu. We hadden nog geen internet. Als kind zag ik wel eens travestis lopen in de stad, er was me geleerd om bang te zijn voor die ‘monsters.’ Voordat ik de mogelijkheden die er waren om een vrouw te kunnen worden erkende, waren er twee decennia verstreken.

Eerst dacht ik een homoseksuele jongen te zijn. Toen ik aan de universiteit begon, ver buiten het zicht van mijn ouders, begon ik de wereld van een heel andere kant te bekijken. Ik begon relaties met andere jongens, andere mannen. Ik dacht wow, kan ik dit? Een tijd later begon ik in São Paulo te experimenteren met vrouwelijkere kleding en begon ik hoge hakken en nagellak te dragen, liet ik mijn haar groeien. Het voelde radicaal en alsof ik iets deed wat niet mocht, maar tegelijkertijd voelde het ook alsof ik de vrijheid kreeg die ik als kind of als jonge tiener nooit had ervaren. De term non-binair bestond nog niet, of die was in ieder geval niet zo populair. Ik weet nog dat mensen mij androgyn noemden, dat maakte me zo trots! Mensen zagen dat ik anders was en dat anders-zijn werd voor het eerst op een bepaalde manier begrepen.

Bij mij kwam alles wat later op gang. Ik was al negenentwintig, al voelde ik me nog steeds een puber, toen ik begon te experimenteren met hormonen. Jarenlang was ik langzaam het idee van vrouwelijkheid en mannelijkheid aan het verwerken en tussen de twee aan het switchen, maar in 2014 kwam plotseling het moment dat ik die manier van leven echt niet meer aankon. Ik ben naar een apotheek in het centrum van São Paulo gegaan en heb mijn eerste shots Perlutan gekocht. In Brazilië is dat nogal gebruikelijk in de transgemeenschap. Het vrouwelijke hormoon is heel populair en wordt al generaties lang gebruikt. Ik deed veel onderzoek, las alles over vrouwelijke hormonen en hun effecten. Maar de beste referentie was eigenlijk mijn vriendin Glamour Garcia, in de korte tijd dat we samenwoonden. Ik zag haar vaak hormonen injecteren, één of twee keer heb ik haar zelfs daarmee geholpen. Ik ging natuurlijk niet naar een arts, dat was geen optie. In die tijd bestond er in Brazilië geen enkele medische hulp voor mensen die in transitie wilden. Het was eigenlijk iets wat je zag of leerde van andere meisjes. Voordat ik eraan begon was ik erg bang, maar op een gegeven moment hield ik het niet meer. Ik had het gevoel dat ik verandering nodig had, lichamelijke veranderingen.

Dit transitieproces staat in nauw verband met mijn migratieproces van Brazilië naar Europa. Ik denk dat mijn land en mijn familie achterlaten, me veel moed gaf om ook die persoonlijke grote stap te zetten. Daarnaast gaf het idee dat ik naar een plek ging waar misschien minder geweld zou heersen en waar betere mogelijkheden voor zelfontplooiing waren, me wat hoop en vertrouwen.’

Onzekere reis

‘Ik had het gevoel dat er iets in mijn leven niet compleet was, alsof er iets in me nodig wakker geschud moest worden. Het gevoel dat ik mezelf moest uitdagen. Ik was in São Paulo bij een aantal projecten betrokken, maar toen ik genoeg energie had verzameld ging ik op zoek naar een ontsnapping. Naar Europa verhuizen was geen grondig voorbereid plan. Ik vertrok halsoverkop, met amper geld op zak naar Brussel om daar een opleiding in de podiumkunsten te gaan volgen. Dat was een soort excuus dat ik voor mezelf had bedacht, en het zorgde er ook voor dat ik mijn visum kreeg om in Europa te mogen blijven. En toen begon ik van mijn transitieproces een kunstproject te maken.

Zoals zoveel mensen die uit een onderontwikkeld land komen, was ik verbijsterd toen ik in Brussel aankwam. Ik had erover gefantaseerd hoe dit dé oplossing voor mijn leven zou zijn. Die droom hield echter niet lang stand. Aangezien ik op dat moment door het leven ging als een androgyn persoon – zo noemden ze mij in die tijd – met een uiterlijk dat niet echt mannelijk of vrouwelijk was, en als een ‘vreemdeling’ die ‘de oude wereld’ binnentreedt, kreeg ik voortdurend te maken met ingewikkeldheden. Daarbij nog het verschil in klimaat en cultuur, en een bepaalde ruwheid in de manier waarop mensen hier met elkaar omgaan… De hormonale veranderingen maakten ook dat ik op alles emotioneler en gevoeliger reageerde. Ik huilde veel en na twee maanden wilde ik terug naar Brazilië. Maar beetje bij beetje leerde ik met alle veranderingen om te gaan. Ik ontmoette veel dierbare mensen, van wie sommigen in vergelijkbare situaties leefden. Zij werden mijn nieuwe familie.

Toen ik tweeënhalf jaar in Brussel woonde, vroeg ik me af of ik de moed zou hebben om weer terug te gaan naar Brazilië en daar helemaal opnieuw te beginnen. Op politiek en economisch vlak werd mijn land steeds ingewikkelder. Wonderlijk genoeg lukte het me toen om in aanmerking te komen voor een master in Amsterdam, voor een programma dat alles te maken had met mijn onderzoek naar stem, performance en gender. Op die manier ben ik in Nederland beland en hier woon ik nu al vierenhalf jaar.’

Travesti Biológica

‘Tijdens die Master of Voice aan het Sandberg Instituut deed ik een veelomvattend creatief proces, een stap in de richting van wat later het project Travesti Biológica zou worden. Sinds 2017 bevind ik me in de ontwikkeling ervan, langzaamaan songteksten schrijvend en muziek producerend. Leren door te doen. Vanaf 2019 heb ik daarmee een aantal try-outs gedaan en in 2020 besloot ik dat het moment daar was om het allemaal samen te brengen in een muziekalbum met elf nummers gevolgd door een serie video-performances.

Travesti Biológica komt als een vraag en een reactie op een wit, normatief, seksistisch ‘cistem’ dat erin volhardt de authenticiteit van trans mannen en vrouwen te bevragen. Dat zichzelf niet ziet als ‘cisgender mensen’ maar als ‘normale mensen’, als ‘biologische’ mannen en vrouwen. Transgender personen, intersekse en non-binaire personen zijn evengoed echte, normale, natuurlijke, biologische mannen en vrouwen.

De travesti biológica identificeert zich als vrouwelijk. Ze kan zowel een biologisch vrouwelijke als mannelijke penis hebben, of beide, of geen van beide. Ze kan een transgenderpenis hebben. Ze kan een vagina hebben, ofwel vrouwelijk ofwel mannelijk, of geen één. Ze maakt zich niet druk om genitaliën. Ze maakt zichzelf sterk als vrouw, ze maakt zichzelf sterk als veelzijdig persoon.

Ik werk aan dit muziekalbum samen met verschillende queer artiesten met een migratieachtergrond. Door middel van de liedjes, de performance en het audiovisuele materiaal proberen we manieren te verzinnen om onze verhalen over ons bestaan en ons verzet tegen de heersende orde te vertellen. Het ene moment gebruiken we radicale beelden en hebben we het over geweld, op andere momenten bespreken we alledaagse situaties, of hebben we het over liefde en de behoefte aan genegenheid, die ook wij hebben. Op een bepaalde manier, door de liedjes en door de video’s, creëren we een soort manifest om mensen er bewust van te maken dat ‘we are here, we’re queer, we have no fear’ en dat wij net zo biologisch en natuurlijk zijn als ieder ander.

Nu we het visuele album aan het maken zijn, vind ik het echt spannend worden. Het is een ambitieus project. Ik ben heel dankbaar dat ik kan rekenen op veel geliefde vrienden, ‘broers en zussen’. De meesten wonen in Nederland, sommigen in Duitsland, en sommigen hebben op afstand meegewerkt vanuit Brazilië. Hoewel we diverse gemeenschappelijke processen met elkaar delen, hebben we allemaal verschillende perspectieven en levenservaringen opgedaan, gezien de bijzonderheden van het persoonlijke en artistieke traject dat we als queer personen hebben doorgemaakt bij onze aankomst in Europa.

Dit verhaal, dit project, maken we samen. Natuurlijk geef ik veel sturing aan het proces, maar ieders specifieke kennis en persoonlijke ervaringen als queer persoon, helpen het project op verschillende manieren compleet te maken.

Ons plan is om de muziek midden januari 2022 uit te brengen op alle streaming platforms (Spotify, iTunes, Deezer, You tube et cetera). De video performances zullen in Amsterdam gelanceerd worden, we hebben een aantal screenings gepland staan. Later zullen we de video’s ook online streamen op platform Bicudarec, het platenlabel van ons collectief. Ik hoop dat we na de release op tour kunnen gaan door Europa en door Brazilië. Het album is voor een deel Engelstalig en voor een deel in het Portugees.’

Ambities

‘Mijn brein concentreert zich graag op het nu, op wat ik op dit moment aan het doen ben. Ik wens Travesti Biológica veel glans en succes toe voor alle betrokken personen. Ik hoop echt dat de sterke en belangrijke boodschap die in de liedjes en de video’s verwerkt zit, een goede weerklank vindt in de geest en het hart van mensen.

Ik denk dat kunstenares zijn het enige is wat ik mezelf zie doen. Heel, heel vaak ben ik teleurgesteld geweest door de breekbare situatie waarin een onafhankelijke kunstenaar moet leven. Ik ben vaak boos geweest, dan wilde ik alles opgeven en naar een ander pad zoeken en een ander beroep. Maar altijd kwam ik weer uit op deze wereld, voor mij is het zowel een vloek als een zegen.

Ondanks het feit dat het zo’n slecht erkend en onderbetaald bestaan is, denk ik nog steeds dat kunst een van de krachtigste en belangrijkste hulpmiddelen is om kennis te produceren.

Als je ziet dat queer transfeminiene artiesten meer ruimte veroveren in bijvoorbeeld de muziekwereld, die altijd voornamelijk door blanke mannen is bepaald, en als je ziet dat dat ook zijn weerklank vindt in de maatschappij die vrouwen en homo’s en trans personen steunt om meer van zich te laten horen, dan geeft me dat hoop om mijn kunst te blijven maken. Het herinnert me aan het doel waar ik aan werk: ik werk voor transformatie, voor een betere wereld, een wereld zonder geweld vanwege onze lichamen, een wereld waarin mijn ideeën en zoals ik ben, mijn geslacht, mijn huidskleur, mijn seksualiteit, mijn erotiek, ook gerespecteerd en geliefd zullen worden.’